Mleko mamy zmienia się w czasie

Czy mleko mamy zmienia swój skład w całym okresie laktacji? Czy mleko odciągnięte dla noworodka można podać starszemu dziecku? Co zrobić z mlekiem zgromadzonym w zamrażarce od urodzenia? Czy nadaje się do spożycia dla dziecka po kilku miesiącach?

Mamy karmiące wyłącznie odciągniętym mlekiem, czyli mamy KPI wciąż zadają sobie różne pytania. Mają wiele wątpliwości, między innymi związanych z samym mlekiem i jego właściwościami. Tym bardziej, że nadal dość często słyszą od pediatry, że po pół roku karmienia, to już lepiej podać dziecku substytut mleka mamy.

Zalecenia żywieniowe

Karmienie piersią jest złotym standardem żywienia niemowląt. Światowa organizacja Zdrowia (WHO) zaleca wyłączne karmienie piersią przez pierwsze 6 miesięcy, a następnie kontynuację karmienia minimum dwa lata i dłużej. Natomiast Amerykańska Akademia Pediatrii (AAP) zaleca za WHO wyłączne karmienie piersią przez 6 miesięcy, a następnie wprowadzanie pokarmów uzupełniających i  kontynuowanie karmienia piersią przez 1 rok lub dłużej, tak długo, jak chcą tego matka i dziecko.

Z zaleceń wynika zatem, że mleko kobiece jest odpowiednim pokarmem zarówno dla niemowlaka, jak i dla dziecka powyżej 1 roku życia. 

Skład mleka kobiecego a wiek dziecka – różnice

Mleko przedporodowe (od 16-22 tygodnia ciąży)

Pierwsze mleko jest bogate w białko, chlorki oraz sód, a zawiera niewiele laktozy i tłuszczów.

Mleko wcześniacze

W pokarmie matki, która urodziła przedwcześnie jest więcej białka, hormonów, czynników wzrostu, immunoglobuliny SIgA, laktoferyny, wapnia, fosforu, cynku, magnezu, żelaza, potasu, sodu, chlorków. Prawdopodobnie jest też więcej tłuszczów (w tym cholesterolu, fosfolipidów i średniołańcuchowych kwasów tłuszczowych – MCT), a mniej laktozy. Wcześniaczą siarę charakteryzuje także odmienny profil kwasów tłuszczowych. Występuje w niej wyższe stężenie kwasów DHA i AA (Arachidonowego), które są ważne dla rozwoju układu nerwowego. Podanie nawet niewielkiej ilości siary na błonę śluzową jamy ustnej wcześniaka już w pierwszych godzinach życia ma dla niego ogromne znaczenie ochronne. Nawet pojedyncza dawka siary pobudza układ immunologiczny dziecka do produkcji składników immunoaktywnych, które działają ochronnie między innymi na przewód pokarmowy. Mleko dla wcześniaka ma wyższą wartość energetyczną niż mleko dojrzałe.

Siara „donoszona” (4-6 dni po porodzie)

Siara zawiera bardzo dużo składników immunoaktywnych: immunoglobulin (np. wewnątrzwydzielniczej IgA – ważny element ochrony błony śluzowej jelit), leukocytów, laktoferyny oraz czynników wzrostu, wspomagających dojrzewanie i rozwój tkanek dziecka. Ponadto w skład siary wchodzi więcej białka, witamin A i E, karotenoidów, wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (w tym DHA). Siara ma mniejszą kaloryczność, ponieważ zawiera mniej laktozy i tłuszczu.

TABELA 1. Porównanie siary kobiet, które urodziły dziecko przedwcześnie i o czasie. Wg źródeł poz. [7]

Składnik mleka	Siara „wcześniacza”	Siara
Białko [g/l]	0,43 ± 1,3	0,31 ± 0,05
Immunoglobulina A [mg/g białka]	310,5 ± 70	168,2 ± 21
Immunoglobulina G [mg/g białka]	7,6 ± 3,9	8,4 ± 1
Immunoglobulina M [mg/g białka]	39,6 ± 23	36,1 ±  1,3
Lizozym [mg/g białka]	1,5 ± 0,5	1,1 ± 0,3
Laktoferyna [mg/g białka]	165 ± 37	10 ± 25
Komórki / ml3	6795 ± 1946	3064 ± 424
Makrofagi / ml3	4041 ± 1420	1597 ± 303
Limfocyty / ml3	1850 ± 543	954 ± 143
Neutrofile / ml3	842 ± 404	512 ± 178

Mleko przejściowe (w 2 tygodniu po porodzie)

Następuje zmiana w składzie i zmniejsza się w mleku stężenie czynników immunoaktywnych i białka. Wzrasta natomiast zawartość witamin rozpuszczalnych w wodzie, laktozy i ilość tłuszczu (wzrost kaloryczności).

Mleko dojrzałe (od 2 tygodnia po porodzie)

Pokarm kobiecy na tym etapie osiąga maksymalną objętość oraz zawartość laktozy i tłuszczu (większa kaloryczność). Natomiast poziom białka jest niższy. Przy czym mleko dziecka urodzonego przedwcześnie zawiera więcej białka niż dziecka donoszonego. Około 6 tygodnia laktacji ilość białka zbliża się do poziomu występującego w mleku dziecka donoszonego. W mleku dojrzałym większość wolnych aminokwasów jest na podobnym poziomie, wyjątek stanowi tylko kwas glutaminowy, którego jest 2 razy więcej w mleku dla dziecka urodzonego przedwcześnie.

Stężenie oligosacharydów, węglowodanów o znaczeniu bioaktywnym stanowią 20% wszystkich węglowodanów występujących w mleku i jest wyższe w mleku kobiet, które urodziły przedwcześnie. Różnice te utrzymują się też w mleku dojrzałym. Natomiast stężenie większości składników mineralnych nie różni się w zależności od terminu zakończenia ciąży. Jedynie zawartość miedzi i cynku jest wyższe u kobiet, które urodziły przedwcześnie. Różnice te zacierają się jednak wraz z trwaniem laktacji. Różnice obserwuje się również w poziomie witaminy A, lecz zagadnienie to wymaga dalszych badań.

Mleko dojrzałe jest najbardziej  zmienne w składzie pod wpływem różnych czynników.

TABELA 2. Różnice w składzie mleka dojrzałego między mamami wcześniaków, a dzieci donoszonych. Wg źródeł poz. [8]

Składnik mleka w 1-8 tyg. laktacji	<28 tc.	poród w 28 – 31 tc	poród w 32 – 33 tc.	>37 tydz. (poród w terminie)
Wartość kaloryczna [kcal/100 ml]	77,8 ± 8,4	77,6 ± 5,9	76,7 ± 6,5	67,7 ± 3,9
Białko [g/100 ml]	2,3 ± 0,5	2,1 ± 0,3	1,9 ± 0,5	1,6 ± 0,4
Tłuszcz [g/100 ml]	4,4 ± 0,9	4,4 ± 0,8	4,8 ± 1,0	4,1 ± 0,7
Węglowodany [g/100 ml]	7,6 ± 0,6	7,5 ± 0,6	7,5 ± 0,5	6,2 ± 0,9

Im starsze, tym bardziej dojrzałe?

Stężenia makroskładników odżywczych i zawartość energii w mleku matki stopniowo wzrastają wraz z postępem laktacji. 

Pokarm kobiecy w 2 roku życia dziecka

W mleku matek karmiących dłużej niż rok zawartość tłuszczu, białka i wartości energetycznej, ulega znacznemu zwiększeniu w porównaniu z mlekiem kobiet karmiących piersią do 12 miesięcy. Ponieważ źródłem energii dla starszych dzieci jest głównie tłuszcz, to ilość węglowodanów, w porównaniu do mleka dla niemowląt, jest niższa. Węglowodany odnoszą bowiem większą rolę w żywieniu niemowląt niż starszych dzieci.

Mleko kobiece po 2 roku życia dziecka

W mleku matek karmiących piersią powyżej 2 lat stężenia tłuszczu i białka są najwyższe w porównaniu z pozostałymi grupami. Prawdopodobnie wynika to z dostosowania składu mleka matki do zwiększonego zapotrzebowania energetycznego intensywnie rosnącego dziecka. 

W badaniach naukowych nie stwierdzono istotnych korelacji między makroskładnikami odżywczymi a miesiącem laktacji w grupie matek karmiących piersią dłużej niż 24 miesiące. Stężenia tłuszczu i białka zwiększają się wraz z przedłużoną laktacją, ale tylko do 2 lat. Później stężenia tych składników pozostają na stabilnym poziomie, chociaż jest to skorelowane z dobową liczbą karmienia.

Jak mleko mamy zmienia się w czasie – porównanie składu

Z badań naukowych wiemy, że skład jakościowy mleka zdrowych matek jest podobny, ale poziomy mikro i makroskładników zmieniają się w zależności od okresu laktacji. Zatem wiek dziecka jest jednym z czynników, który wpływa na różnorodność składu pokarmu kobiecego.

Porównanie składu mleka w badaniach

Zauważa się, że między wynikami poszczególnych badań występują nieznaczne różnice, stąd w wielu opracowaniach wskazywane są dane uśrednione.

TABELA 3.1 Skład mleka kobiecego na różnym etapie laktacji. Wg źródeł poz. [1] i [2].

MAKROSKŁADNIKI (średnia zawartość)	Siara (4-6 dni po porodzie) [1]	Mleko przejściowe (7-14 dni po porodzie) [1]	Mleko dojrzałe (>14 dni po porodzie) [1]	Mleko dojrzałe [2]
WĘGLOWODANY [g/100ml]	6,6	6,9	7,2	6,9-7,2
TŁUSZCZ [g/100ml]	2,6	3,7	4,1	3-5
BIAŁKO [g/100ml]	2	1,5	1,3	0,8-0,9
ENERGIA [kcal/100ml]	56	67	69	60-75

TABELA 3.2. Skład mleka kobiecego na różnym etapie laktacji. Wg źródła poz. [3].

MAKROSKŁADNIKI (średnia zawartość)	1-12 miesięcy	12-18 miesięcy	18-24 miesiące	powyżej 24 miesięcy
WĘGLOWODANY [g/100ml]	7,1	7	6,6	6,3
TŁUSZCZ [g/100ml]	3,5	5	5,8	8
BIAŁKO [g/100ml]	1,1	1	1,2	1,9
ENERGIA [kcal/100ml]	66	78	86	107

TABELA 3.3. Skład mleka kobiecego na różnym etapie laktacji. Wg źródła poz. [4].

MAKROSKŁADNIKI (średnia zawartość)	Mleko mam dzieci przedwcześnie urodzonych	Mleko mam dzieci donoszonych (1 mż dziecka)	Mleko mam dzieci donoszonych (4-5 mż dziecka)	Mleko mam karmiących rok	Mleko mam karmiących 2 lata
WĘGLOWODANY [g/100ml]	6,2-7,4	6,5-7,4	6,6-7,7	5,6-7,6	6,9-70
TŁUSZCZ [g/100ml]	2,9-5,0	2,2-3,7	2,3-6,8	2,6-7,4	1,8-7,6
BIAŁKO [g/100ml]	1,2-2,6	1,2-2,2	1,1-1,8	1,2-2,6	1,1,-3,0
ENERGIA [kcal/100ml]	61-120	54-70	54-100	57-111	60-135

Czy mleko niemowlaka nadaje się dla malucha?

Z analizowanych danych wynika, że stężenia makroskładników odżywczych i kaloryczność mleka wzrastają wraz z wiekiem dziecka.

Zdarza się, że mamy znajdują mleko w zamrażarce, które leży w niej od kilku miesięcy, czy nawet rok. Takie mleko, jak najbardziej można podać dziecku, o ile akceptuje ono mleko rozmrożone. Mleko przechowywane długo w zamrażarce zmienia nieznacznie swój skład i zachodzą w nim zmiany wpływające na przykład na skład, zapach, smak mleka (lipaza).  

Dla rocznego dziecka, które zazwyczaj ma już rozszerzoną dietę, mleko nawet o obniżonej zawartości tłuszczu jest odpowiednim dodatkiem w jadłospisie.

Mleko ściągnięte w pierwszych dniach po porodzie (siara), ze względu na swoje właściwości z jednej strony dostarczy wartościowych składników, z drugiej – może spowodować rozluźnienie stolca u dziecka.

Mleko dziecka przedwcześnie urodzonego również można podać dziecku starszemu.

Dobrą informacją jest to, że mlekiem dzieci powyżej 2 roku życia również można karmić niemowlęta. Jak pokazują badania mleko mam długo karmiących jest zbliżone składem do mleka produkowanego dla wcześniaków.

Ze względu na niezwykłe właściwości mleka kobiecego, jeśli macie jego nadmiar warto podać je starszemu dziecku do posiłku lub  wykorzystać do innych celów, np. do kąpieli.  

Źródła:

1. Lis J, Orczyk-Pawiłowicz M, Kątnik-Prastowska I. Białka mleka ludzkiego zaangażowane w procesy immunologiczne. „Post.Hig.Med.Dośw.(online)”. 67, s. 529-547, 2013.
2. “The composition of human milk”, R Jenness, Semin Perinatol. 1979 Jul;3(3):225-39, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/392766/ 
3. “Breast Milk Macronutrient Components in Prolonged Lactation, Matylda Czosnykowska-Łukacka, Barbara Królak-Olejnik, Magdalena Orczyk-Pawiłowicz, Nutrients 2018, 10(12), 1893; https://doi.org/10.3390/nu10121893,  https://www.mdpi.com
4. Badania mam karmiących powyżej 1 roku, Bank Mleka Kobiecego w Toruniu.
5. “Jak zmienia się pokarm? Magdalena Nehring-Gugulska, Patrycja Stelmaszczuk, CNoL, https://cnol.kobiety.med.pl/
6. “Human Milk Composition: Nutrients and Bioactive Factors”, Olivia Ballard, JD, PhD (candidate) and Ardythe L. Morrow, PhD, MS, Pediatr Clin North Am. 2013 Feb; 60(1): 49–74. doi: 10.1016/j.pcl.2012.10.002 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/
7. Lawrence RA. Biochemistry of human milk. Lawrence RA, Lawrence RM, ed. Breastfeeding. A guide for the medical profession. Philadelphia, Pensylvania: Elsevier Mosby; 2005.
8. Bauer J, Gerss J. Longitudinal analysis of macronutrients and minerals in human milk produced by mothers of preterm infants. Clin Nutr, 2011, 30, 2015-220.
9. Gidrewicz DA, Fenton TR. A systematic review and meta-analysis of the nutrient content of preterm and term breast milk. BMC Pediatrics, 2014, 14, 216.
10. Wilińska M, Warkomska M, Nowicka K, Pawlus B, Królak-Olejnik B. Siara – znaczenie wczesnej podaży dla noworodka urodzonego przedwcześnie oraz praktyczne aspekty zastosowania w oddziale intensywnej terapii noworodka. Część 1. Standardy Medyczne. Pediatria, 2014, 11, 27-30.
11. Obrazek wyróżniający: zdjęcie z archiwum Fundacji Mlekiem Mamy.